Hành Trình Văn Hóa Của Những Quân Bài Tú Lơ Khơ
Hầu như ai cũng biết chơi một kiểu bài nào đó, nhưng ít ai biết rằng bộ bài 54 cây có một lịch sử văn hóa vô cùng đồ sộ.
Bộ bài Tây, bộ tú lơ khơ hay ngắn gọn là bộ tú, không có gì xa lạ với tất cả mọi người ở tất cả các lứa tuổi. Hầu như ai cũng biết chơi một kiểu bài nào đó, tá lả, tấn, tiến lên, 3 cây hoặc xếp bài, hoặc dùng bài để bói. Thế nhưng ít ai biết rằng bộ bài 54 cây trong đó gồm 52 cây chia thành 4 chất ♥ (cơ), ♦ (rô), ♣ (chuồn), ♠ (bích) và 2 cây Joker này mang một lịch sử vô cùng phong phú và huyền bí. Người ta chỉ biết đến một vài khía cạnh nguồn gốc của chúng, còn vô vàn những chi tiết xung quanh nó, cho đến nay chỉ là những giả thiết đang được tranh luận. Chính vì lịch sử về các quân bài quá đồ sộ, mang nhiều khía cạnh tôn giáo, triết học, văn hóa phức tạp nên bài viết này sẽ chỉ nhắc đến nguồn gốc cơ bản, thiết kế và sự phát triển của bộ bài.
Nguồn gốc
Nhiều dấu vết nguồn gốc các quân bài được tìm thấy ở Ấn Độ, Ba Tư và Ai Cập. Nhưng đa số các chuyên gia đều nhận định chúng được phát minh ra rất sớm ở Trung Quốc vào khoảng đầu thế kỷ thứ 9 thời nhà Đường. Trò chơi với các quân bài đầu tiên trên thế giới xuất hiện vào năm 868, theo bằng chứng trong cuốn sách Collection of Miscellanea at Duyang. Trong đó miêu tả một cảnh chơi "leaf game" của công chúa Tongchang, con gái Đường Ý Tông và các thành viên gia đình nhà chồng.
Nhiều nhà sử học khác thì tin rằng, bộ bài bắt nguồn ở Ba Tư, từ đó mới lan truyền đến Ấn Độ và Trung Quốc, sau là Ai Cập và cuối cùng mới đến châu Âu.
Bộ bài từ Trung Quốc, sau nhiều thế kỷ đi qua nhiều vùng lãnh thổ, đã đến châu Âu vào thế kỷ 14. Thiết kế bộ bài của người châu Âu có vẻ được thừa kế từ Ai Cập, có nhiều nét hao hao với bộ bài của người Hồi giáo, trong đó chia thành 4 nhóm: cups (cốc), swords (gươm), coins (tiền), và polo sticks (gậy). Người châu Âu khi ấy không biết polo sitcks là gì, đành gán nó với cái gậy ba-toong. Và cuối cùng 4 nhóm ấy trở thành 4 "chất" cơ-rô-chuồn-bích (trong tiếng latin là suit-sign) như ngày nay. Chúng cũng xuất hiện ở Tây Ban Nha, vùng bán đảo Iberia, Italy cho đến tận khi những người thợ của Pháp tạo ra một cuộc thay đổi táo bạo, bằng việc sáng tạo ra một bộ bài rất "Pháp", đơn giản hơn để dễ dàng tái sản xuất. Nó là cơ sở bộ bài của người Anh-Mỹ, và thiết kế của nó gần như không thay đổi nhiều cho đến ngày nay.
Thiết kế các quân bài
Thiết kế các quân bài được cân bằng giữa yếu tố thiết thực và nghệ thuật. Nếu như cách thức chơi hầu như không thay đổi từ suốt hơn 600 năm trở lại đây, thì quy tắc cơ bản trong việc thiết kế và in các quân bài lại không ngừng cải thiện và phát triển.
Yếu tố truyền thống - hay có thể nói là bảo thủ - ảnh hưởng khá nặng đến thiết kế của bộ bài chuẩn, đặc biệt là các con bài vua chúa. Một kỹ thuật mới xuất hiện vào thế kỷ 19, cho phép các nhà chế tạo hiện đại hóa các thiết kế, và cố gắng hợp lý hóa các đặc tính, đã ăn sâu trong việc thiết kế. Kết quả là sự ra đời của các con bài hai mặt vào khoảng cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19. Đôi khi, chỉ đơn giản mặt này là hình phản chiếu qua gương của mặt kia. Cũng có khi các thiết kế vô cùng sâu sắc và thông minh. Vào khoảng từ 1870 và sau đó, chỉ thị các con bài cũng được viết thêm bằng bút chì vào các góc do nhu cầu của người chơi bài.
Việc trang trí mặt sau của quân bài là sự phản ánh xu hướng thời trang của thời đại. Tất nhiên, những tay chơi và trò chơi nghiêm túc vẫn đòi hỏi một bộ bài có thiết kế mặt sau không quá phô trương. Đơn giản và nghiêm chỉnh theo một nghĩa hiểu nào đó, đã là truyền thống trong thiết kế mặt sau. Thế nhưng, Owen Jones, người thiết kế mặt sau cho bộ bài De la Rue nhận thấy rằng, nhiều công trình vĩ đại cổ xưa còn được trang trí bằng những đường lượn duyên dáng và chau truốt, mà không hề mâu thuẫn với tính trang nghiêm của chúng. Và từ đó, các nhà sản xuất quân bài thời Victoria bắt đầu cho ra đời những quân bài có mặt sau được thiết kế hấp dẫn và hoa mĩ hơn.
Đời sống kinh tế trải qua nhiều biến động không ngờ tới. Nhu cầu mua bán đồ vật ngày càng lớn và thời trang trở thành một yếu tố trọng yếu đối với sản phẩm được bày bán. Cùng lúc đó, thế kỷ 19 chứng kiến sự nở rộ của những cách tân và thử nghiệm, sự xuất hiện những sai sót trong in ấn, và những nhà thiết kế công nghiệp dẫn đến công nghệ phải đổi mới liên tục. Suốt thời kỳ này cho đến sang thế kỷ 20 là giai đoạn đánh dấu vô số thiết kế đẹp mắt ra đời từ những nghệ sĩ nhà nòi.
Con Át bích (Ace of Spades) và Joker nhận được sự chú ý đặc biệt từ người chơi. Trong khi Át bích được coi là con quyền lực nhất của bộ bài, thì cây Joker có thể là bá chủ, nhưng cũng có thể là vô nghĩa tùy theo từng luật chơi.
Lan rộng và phát triển
Đến cuối thế kỷ thứ 15, bộ bài và việc chơi nó đã lan rộng khắp Tây châu Âu. Bối cảnh văn hóa đa dạng và nền tảng công nghệ in bấy giờ đã kéo theo sự phát triển phong phú của các loại quân bài và cách chơi. Tuy nhiên, không phải ai cũng có điều kiện để chơi bài. Nếu như trước đó, chúng hầu như chỉ dành cho tầng lớp thượng lưu vì có giá thành rất đắt do được làm thủ công, thì từ khi kỹ thuật in đạt nhiều bước tiến mới, chơi bài đã phổ biến cho tất cả mọi người.
Thế nhưng trước đó, văn hóa chơi bài bị cắt ngang và phân chia các tầng lớp. Chơi bài mang hai hình thức: cờ bạc và trò chơi kỹ năng đối kháng. Cờ bạc khi ấy tương đối phổ biến. Sức lan rộng của nó làm dấy lên lo ngại sẽ làm nảy sinh những hành vi phạm tội trong những người thuộc tầng lớp thấp. Nhà thờ và chính quyền bắt đầu kiểm soát việc mua bán và sử dụng các quân bài. Luật cấm bài bạc lần lượt được ban hành ở nhiều nơi.
Luật cấm sớm nhất là vào năm 1376 ở Florence (Italy). Bài bạc với số tiền cọc lớn sẽ bị phạt ở Đức vào thời điểm 2 năm sau đó. Vào thế kỷ 15, Nghị viện Anh bắt đầu cấm mọi hình thức chơi bài, trừ 12 ngày nghỉ Giáng Sinh.
1628, vua nước Anh Charles I chấp nhận lời thỉnh cầu của những nhà chế tạo quân bài. Kết quả là sự ra đời của nhà máy sản xuất bài The Worshipful Company of Makers of Playing Cards vẫn tồn tại cho đến ngày nay. Kéo theo đó, Anh cũng chấm dứt nhập bộ bài của Pháp và ban hành thuế trong buôn bán các bộ bài.
- Sưu tầm -
