Vua Ai Công nước Lỗ hỏi Đức Khổng Tử:
"Người khôn có sống lâu không?"
Đức Khổng Tử đáp:
"Có. Khôn thì sống lâu, chớ dại thì sống lâu sao được! Người ta có ba thứ
chết, tự mình làm cho mình chết, chớ không phái số mệnh đáng chết mà
chết.
Ăn uống không có chừng mực, thức ngủ không có điều độ, làm lụng khó
nhọc quá, lười biếng chơi bời quá, người như thế phải chết về bệnh tật.
Phận là người dưới, mà can phạm người trên, lòng tham muốn không
chừng, tính yêu cầu không chán, người như thế thì chết về hình pháp.
Mình ngu mà kình địch người khôn, mình yếu mà khinh bỉ người mạnh,
không biết lượng sức mình mà cứ giận dữ làm liều, người như thế thì chết
về binh đao.
Ba thứ chết ấy, thực không phải là số mệnh, chỉ tự mình giết mình mà thôi."
Lời bàn: Xưa nay ta vẫn cho khôn ngoan thì chóng già, ngu xuẩn thì sống lâu; là lấy lý rằng: người khôn dùng trí, dùng sức nhiều thì chóng suy; người ngu chỉ ăn no ngủ kỹ, không lo lắng gì, thì sống lâu. Nhưng xét một mặt khác thì trái hẳn lại: khôn thì sống, dại thì mái, khôn ăn người, dại ăn người. Như Đức Khổng Tử đáp vua Ai Công đây chính là ngụ ý đó. Ôi sống chết tùy tại mệnh trời, nhưng thường khi người cũng có phần vào đấy, lắm người chỉ ngu xuẩn, không giữ vệ sinh, không hiểu pháp luật, không biết tự lường mà thành không đáng chết, cũng phải chết. Chết như thế là chết uổng nên thương, thương vì ngu dại.
Hàn thi ngoại truyện
