Đôi nét về trung cuộc
Khai cuộc và tàn cuộc do có vị trí và số lượng quân cờ có thể quy chung về một số dạng chính nên người ta đã nghiên cứu và tổng kết được các dạng như trên. Còn ở trung cuộc, thế cờ lúc này theo kiểu "trăm hoa đua nở" nên chủ yếu vận dụng các chiến thuật cơ bản như :
Bắt đôi : cùng một lúc đuổi bắt hai quân.
Nội kích : đánh từ phía trong , kích thẳng vào Tướng , chiếu tướng bắt quân.
Điệu hổ ly sơn : làm cho một quân hay Tướng phải rời vị trí của nó.
Dẫn dụ : đây là đòn thu hút quân đối phương đến vị trí dễ bị công kích hoặc bị vây hãm, sau đó kết hợp với chiến thuật bịt chắn lối đi, đường rút của đối phương.
Tạo ách tắc : dùng chiến thuật thí quân để gây ách tắc, hết đường cựa của đối phương.
Ngăn trở, chia cắt: đòn này thường dùng cách thí quân để làm sự liên lạc giữa các quân bị cắt đứt.
Khống chế : chiến thuật này ngằm ngăn trở tầm hoạt động và sự cơ động của đối phương.
Dịch chuyển : chiến thuật này chú ý đến sự linh hoạt của các quân.
Bao vây.
Trợ sức : các quân trợ sức cho nhau để cùng chiếu.
Vu hồi : đánh vòng từ phía sau.
Qua lại : chiến thuật này dùng để thủ thế hay công sát , quấy nhiễu.
Nước lơ lửng : đi một "nước vô thưởng vô phạt" để nhường nước cho đối phương, khiến đối phương phải đi một nước "tự sát".
Giam quân : khi một bên đang trong tình thế nguy hiểm, nhưng sử dụng một nước khéo léo giam quân mạnh của đối phương (có thể dùng cách thí quân), sau đó dùng các quân còn lại để gỡ bí.
Vừa đỡ vừa chiếu lại.
Vừa đỡ vừa trả đòn.
................................................
Một số hình thức chơi cờ khác
Cờ thế
Chơi cờ thế là hình thức chơi cờ mà bàn cờ lúc ban đầu đã có sẵn các thế cờ, quân cờ đang ở các vị trí như trong một ván cờ dang dở, mức độ thế cờ từ dễ đến khó và người chơi phải thắng được sau một số nước đi được yêu cầu từ trước. Cờ thế hay được thấy ở các lễ hội dân gian.
Cờ bỏi
Cờ bỏi cũng là một hình thức đánh cờ tướng, nhưng quân cờ là những thẻ gỗ sơn son thếp vàng, có cán dài chừng 1 m, tên quân cờ được viết ở hai mặt, cắm vào các ô đã định sẵn trên sân. Người đánh phải tự nhấc quân cờ để đi, trước khi đi quân, phải có hiệu lệnh bằng trống bỏi. Từng đôi một vào thi đấu ở sân cờ. Thực chất đây là một bàn cờ lớn và nhiều người có thể cùng xem được.
Cờ người
Đoàn "Cờ người" trước khi bước vào trận đấu. Người đứng đầu tiên là Tướng Bà, sau đó là 1 quân Tốt, tiếp theo là 2 quân Sỹ... Đoàn "Cờ người" trước khi bước vào trận đấu. Người đứng đầu tiên là Tướng Bà, sau đó là 1 quân Tốt, tiếp theo là 2 quân Sỹ... Trong các lễ hội dân gian vùng đồng bằng Bắc Bộ, cờ người là một trong những cuộc thi đấu thu hút được rất nhiều người đến xem và cổ vũ. Thông thường, nơi diễn ra trận cờ người là sân đình của làng. Quân cờ là những nam thanh nữ tú được làng kén chọn, vừa phải đẹp người, vừa phải đẹp nết. Tướng được phục trang như sau: đội mũ tướng, soái, mặc triều phục bá quan văn võ, chân đi hài thêu, lọng che. Sĩ đội mũ cánh chuồn có tua vàng. Mỗi người trong đội cờ cầm một chiếc trượng phía trên có gắn biểu tượng quân cờ được trạm trổ tinh xảo, sơn son thếp vàng lộng lẫy. Đội nam mặc áo đỏ, đội nữ mặc áo vàng với thắt lưng theo lối xưa. Trước khi vào vị trí của mỗi người trên sân cờ, cả đội cờ múa theo tiếng trống, đàn, phách. Sau khi quân cờ đã vào các vị trí, một hồi trống dài nổi lên, hai đấu thủ cờ mặc áo dài, khăn xếp xuất hiện để được giới thiệu danh tính, mỗi người cầm một cây cờ đuôi nheo ngũ sắc nhỏ để chỉ huy trận đánh. Quanh sân, hàng trong thì khán giả ngồi, hàng ngoài đứng, chăm chú thưởng thức ván cờ và bàn tán râm ran. Khi cờ đến hồi gay cấn, cả sân xôn xao, một nước xuất thần, cả sân đều ồ lên khoái trá. Nếu quân cờ nào đó đi hơi chậm là có tiếng trống bỏi lanh canh vui tai nhắc nhở "cắc...tom tom". Bên lề sân có một cái trống to thỉnh thoảng được gióng lên một hồi điểm cho những nước đi. Khi Tướng bị chiếu, tiếng trống dồn dập, đám đông lại càng đông hơn, đã náo nhiệt lại càng náo nhiệt thêm. Đặc biệt hơn trong một số lễ hội, thỉnh thoảng người ta còn đọc những lời thơ ứng khẩu bình những nước đi trong sân trên chiếc loa ở sân.
Cờ tưởng
Cờ tưởng là hình thức đánh cờ bằng trí tưởng tượng, không nhìn bàn cờ thật. Kiểu chơi này thường đòi hỏi người chơi phải có trình độ cao, nhớ được các nước đi, thế cờ hiện tại.
Cờ một thế trận
Cờ một thế trận là trong ván cờ, chỉ được chơi một thế trận như: Thuận Pháo,... Các ván cờ thường khởi đầu với những chiêu thức cũ, nhưng sau đó là rất nhiều phương án khác đa dạng độc đáo, biến hoá kỳ ảo. Giải cờ này hay được tổ chức tại Trung Quốc.
Cờ chấp
Khi bắt đầu, một người chơi chấp bên kia bằng cách bỏ đi một vài quân cờ. Kiểu chơi này được chơi nhiều trong dân gian khi trình độ hai bên chênh lệnh nhiều. Trong các cuộc tỷ thí chính thức có chấp thì người ta hay chấp một Mã.
Cờ úp
Được chơi nhiều gần đây ở Việt Nam. Các quân cờ trừ tướng được che khuất bằng cách dùng một cái nắp nhựa úp lên. Kiểu chơi này đòi hỏi người chơi phải nhớ quân tốt hơn. Một biến thể nữa là xáo trộn các quân và đặt chúng ở vị trí ngẫu nhiên nhưng có lẽ kiểu chơi này đã đi quá xa và không nên coi là cờ tướng.
..................................................
Những thành ngữ , câu đối , thơ , kỷ lục.... trong cờ tướng
Thành ngữ trong cờ tướng
Mã nhật, Tượng điền, Xe liền, Pháo cách.
Cờ tàn, Pháo hoàn.
Khuyết Sỹ kỵ song Xa.
Khuyết Tượng kỵ Pháo.
Khuyết Sĩ kỵ Mã.
Nhất Sỹ chòi góc, cóc sợ Mã công.
Tốt nhập cung Tướng khốn cùng.
Mã nhập cung Tướng khốn cùng (hay Mã nhập cung Tướng lùng bùng).
Xe mười Pháo bảy Mã ba.
Nhất Xe sát vạn tử
Cờ bí dí Tốt.
Nhất cách nhất chiếu (đi một nước khác sau mỗi lần chiếu, cầu hòa)
Được thế bỏ Xe cũng tốt, mất tiên khí tử toi công.
Nhất tốt độ hà, bán xa chi lực (một Tốt sang sông có sức mạnh bằng nửa Xe).
Pháo đầu Xuất tướng Xe đâm thọc.
Pháo đầu, Mã đội, xe lên hà.
Pháo giáp Mã
Mất xe không bằng què Tượng
Tướng mất Sĩ như đĩ mất váy...
Hạ thủ bất hoàn. Các câu đối và thơ về cờ tướng
Câu đối:
Trải Hạ Thu Đông gặp tiết Xuân về càng phấn chấn
So Cầm Thi Họa thêm bàn Cờ nữa mới thanh cao.
Tiểu liệt, Đại liệt giao tranh kịch liệt
Bình xa, Hoành xa chiến lược cao xa.
Thơ:
...Phải nhìn cho rộng suy cho kỹ
Kiên quyết không ngừng thế tấn công
Lạc nước hai Xe đành bỏ phí
Gặp thời một Tốt cũng thành công...
Tấn công phòng thủ không sơ hở
Đại tướng anh hùng mới xứng danh
(Trích bài "Học đánh cờ" trong tập "Nhật ký trong tù" của Hồ Chí Minh)
Thắt lưng hoa lý mắt câu huyền
Sỹ Tượng gươm trần gác mỗi bên
Em làm bà Tướng lòng anh đó
Anh nguyện xin làm phận Tốt đen.
(Bài "Hội cờ người" của N.V.C)
Thoạt mới vào chàng liền nhảy ngựa
Thiếp vội vàng vén phứa tịnh lên
(Thơ Hồ Xuân Hương)
...
Kỷ lục cờ tướng
Chơi cờ tưởng: Ngày 25 tháng 2 năm 1995, Đại kỳ sư Trung Quốc Liễu Đại Hoa đã bịt mắt, đánh cờ tưởng (tức là đánh cờ tướng nhưng không cần nhìn bàn cờ) với 19 kỳ thủ có đẳng cấp. Kết quả, sau 7 giờ 20 phút, ông đã thắng 9, hoà 8 và chỉ thua 2 ván.
Chơi cờ đồng loạt: Ngày 30 tháng 5 năm 1996, Từ Thiên Hồng, danh thủ cờ tướng Trung Quốc, một mình đấu cùng lúc với 100 đối thủ. Cuộc đấu cờ dài 9 giờ 28 phút với kết quả: ông thắng 83 ván, hoà 16 ván và thua 1 ván.
.................................................
Một số "khẩu quyết"
1. Đương đầu pháo quyết
Khởi Pháo tại trung cung
Tỷ chư cuộc giảo hùng
Mã thường thủ trung Tốt
Sĩ thượng Tướng phòng không.
Tượng yên Xa tương hộ,
Tốt nghi tả, hữu công.
Nhược tương Pháo lâm địch
Mã xuất độ hà tùng
Tạm dịch:
Bí quyết đánh Pháo đầu
Trước tiên Pháo vào cung
So ra mạnh vô cùng
Mã luôn giữ Tốt giữa,
Sĩ lên che Tướng trung.
Tượng cần Xe yểm trợ
Tốt hai cánh nên bung.
Nếu đem Pháo lâm trận
Mã sang sông theo cùng.
2. Sĩ giác Pháo quyết
Pháo hướng Sĩ giác an
Xa hành nhị lộ tiền
Quá hà xa pháo thượng
Pháo hưu mã tương liên
Xe tiên đổ sĩ tượng
Mã tướng pháo hướng tiền
Địch nhân khinh bất thủ
Tróc tướng hữu hà nan
Tạm dịch:
Bí quyết trận Sĩ giác Pháo
Góc Sĩ, Pháo nằm yên
Hai Xe xuất trận tiền
Quá hà Xe Pháo thượng
Pháo và Mã kết liên
Xe đánh tung Sĩ Tượng
Mã Pháo cùng xông lên
Địch quân không lo thủ
Tướng tất bị bắt liền
Cái "chiêu Sĩ giác Pháo quyết" này chuyên để phá những kỳ thủ, tức là ham công lơ là thủ.
3. Phi Pháo quyết
Pháo khởi biên tái thượng
Phiên tốt thế như phi
Hoàng tịch đương thủ diệu
Xung tiền lạc giác nghi
Thừa hư sĩ khả đắc
Hữu khích Tượng tiên đổ
Hiệp phụ tu xa lực
Tung hoành mã dịch kỳ
Tạm dịch:
Bí quyết chơi phi Pháo
Pháo đánh phá ngoài biên
Nhằm Tốt tiêu diệt liền
Pháo công vào chính diện
Rồi Pháo giác góc biên
Nhằm vào Sĩ chờ sẵn
Thừa cơ diệt Tượng liền
Nhờ vào Xe yểm trợ
Mã tung hoành ngang nhiên
4. Tượng cuộc quyết
Tượng cuộc thế thường an
Trung cung sĩ tất uyên
Xa liên hà thượng lập
Mã tại hậu giá lan
Tượng nhãn thâm phong bế
Trung tâm Tốt mạc tiền
Thế thành phương động Pháo
Phá địch lưỡng bằng biên
Tạm dịch:
Bí quyết trận phi Tượng
Cuộc Tượng thường bình yên
Trung cung Sĩ kết liên
Xe lên hà giữ vững
Mã sau che chắn liền
Đề phòng mắt Tượng tắc
Tốt trung tâm khó lên
Vững thế mới dùng Pháo
Phá địch nhằm hai bên
5. Phá Tượng cuộc quyết
Nhất pháo tại trung cung
Uyên ương mã khứ công
Nhất xa hà thượng lập
Trung tốt hướng tiền xung
Dần xa bế tượng nhãn
Pháo tại hậu tương tùng
Nhất mã hoán nhị tượng
Kỳ thế tất anh hùng
Tạm dịch:
Bí quyết phá trận phi Tượng
Pháo nằm ở trung cung
Mã cả đôi cùng công
Một Xe tuần hà trước
Tốt giữa cứ xung phong
Thọc Xe cản mắt Tượng
Pháo phía sau giáp công
Một Mã đổi hai Tượng
Thế dũng mãnh vô cùng
