Cụ giáo Đản là ông đồ cuối cùng ở làng tôi, mất từ những năm sáu mươi của thế kỉ trước. Đến bây giờ dân làng vẫn còn nhớ nhiều câu chuyện về cụ. Chẳng hạn cái hồi ông trưởng thôn quyết định cấm tiệt việc nuôi chó. Thấy cụ là bậc đức cao, có uy tín trong làng, ông ta bèn phái một cán bộ tới gặp cụ để thăm dò ý tứ. Cụ bảo:
- Cấm là phải. Chó bây giờ có được như chó ngày xưa đâu, rặt một lũ khuyển cả. Chó nhà mà cũng hỏng như chó hoang thì nuôi làm gì cho vừa điếc tai, lại vừa bẩn làng, bẩn xóm.
Anh cán bộ nghe chưa hiểu, bèn hỏi:
- Chó bây giờ khác với chó ngày xưa thế nào hở cụ?
Cụ giáo thong thả giải thích:
- Ngày xưa chó hoang gọi là “khuyển”, chó nhà gọi là “cẩu”, phân biệt rõ ràng. Chứ bây giờ thì lẫn lộn, không biết đâu mà lần.
Anh cán bộ xem ra vẫn chưa hiểu, lại hỏi tiếp:
- Cháu tưởng “khuyển” hay “cẩu” thì đều có nghĩa là chó cả. Té ra lại có chỗ khác nhau hở cụ?
- Khác nhau rõ ràng chứ - cụ giáo kiên trì giải thích – “khuyển” nghĩa là chó. Nhưng là con chó hoang vô chủ, chó hèn, chó vô giáo dục, chỉ biết sủa lung tung, bậy bạ. Không phân biệt kẻ quen, người lạ, gặp ai nó cũng cắn. Vì vậy trong chữ Hán, chữ “khuyển” chỉ tượng hình con chó đang ngồi thè lưỡi mà thôi. Còn “cẩu” cũng có nghĩa là chó, nhưng là con chó nuôi trong nhà, chó sang, chó phú quý, được dạy dỗ đàng hoàng, biết phân biệt đâu là chủ, đâu là khách. Nó chỉ sủa theo ý chủ, bảo sủa thì sủa, bảo im thì im. Một khi nó cất tiếng là sủa có bài bản, có câu cú rõ ràng, gọi là sủa có văn. Nên chữ “cẩu” bên cạnh bộ “khuyển” (chó) còn có thêm chữ “cú” (câu), ngụ ý chỉ loại chó biết sủa ra câu...
Anh cán bộ tần ngần một lúc rồi về,vừa đi vừa hát , thực ra đối với anh, chẳng cần thiết phải phân biệt “khuyển” với “cẩu” đến mức ấy. Chỉ thấy cụ ủng hộ chủ trương của ông trưởng thôn thì mừng lắm rồi, bèn về báo cáo ngay với ông ta. Thế là tuyên truyền, vận động, cưỡng chế... khẩu hiệu cấm chó kẻ bằng sơn đỏ khắp các bức tường ngang, tường dọc. Tối tối học sinh rồng rắn đánh trống ếch, hô quyết tâm tiêu diệt vang vọng khắp làng. Họ hàng nhà chó sợ xanh mắt mà không hiểu chuyện gì đang diễn ra. Kết quả các chú khuyển hoặc là bị đem bán, hoặc được cho vào nồi, biến thành các món hấp, chả, sáo măng, nhựa mận... Chỉ vài ngày sau thì chó tiệt nọc. Khách tới thấy làng êm ả, thanh bình như thuở nguyên sơ vì không phải nghe một tiếng sủa nào.
Từ đó dễ được mấy chục năm, làng bặt tăm bóng chó. Đến nỗi thanh niên trong làng phải đợi đến lúc lớn lên đi ra ngoài đường làm công nhân, hay lên Hà nội học đại học... bấy giờ mới biết mặt mũi con chó nó ra làm sao. Nghe đâu gần đây làng bắt đầu nuôi chó lại rồi, nuôi rầm rộ, nhà nào cũng vài ba con. Có điều không biết đó là “cẩu” hay là “khuyển” như cụ giáo Đản nói ngày trước mà thôi..(st)
