Ngôn ngữ Trịnh Công Sơn

Nhạc Trịnh Công Sơn - những vần thơ có giai điệu

Chẳng hiểu tôi thích nhạc Trịnh từ bào giờ nữa; nhưng có lẽ lâu lắm rồi. Những ngày không phải đi học, tôi vẫn thường ghé qua quán cà phê nhà cô bạn thân, ngồi nghe suốt cả buổi những bài ca của ông do Khánh Ly hát. Cũng lạ, quán này có rất nhiều đĩa nhạc Trịnh nhưng chỉ có mỗi một giọng hát của Khánh Ly. Có lẽ nói Khánh Ly là ca sỹ đã hát thành công nhất các tác phẩm của Trịnh cũng không có gì quá lời cả. Vì người ta nhận ra đằng sau lời hát là những cung bậc của tình cảm toát ra. Cho dù những gì Khánh Ly đã làm không khỏi khiến người ta nghĩ này nghĩ nọ nhưng tôi chấp nhận giọng hát của cô một phần cũng bởi vì sự ra đi này của cô. Dường như điều đó làm cho những bài hát cô thể hiện có những rung cảm của sự đồng điệu. Tuy nhiên, cho tới bây giờ thì vẫn chưa có bất kì ca sỹ nào hát lên được tất cả những rung động, những dòng suy tưởng, nội tâm, khát vọng và những triết lý sâu xa mà người nhạc sỹ tài hoa ấy gửi vào trong tác phẩm.
Không phải bài nào của Trịnh cũng đều có tầm vĩ đại như vậy. Một nhạc sỹ mà cả một đời sáng tác chỉ cần có một tác phẩm để đời là đủ. Trịnh Công Sơn đã để lại cho đời hàng trăm, hàng nghìn bài thì lẽ dĩ nhiên không khỏi có những bài rơi vào sự bình thường. Nhưng trong số ấy có thật nhiều tác phẩm thật xuất sắc.
Với quan điểm cá nhân tôi thì cái hay của nhạc Trịnh không nằm nhiều ở phần nhạc. Cho dù nhạc của ông thật sự rất có hiệu quả để chuyển tải cảm xúc. Đôi chỗ nó cứ đều đều, làm cho ca sỹ hát không tốt sẽ cảm thấy dường như vô cảm. Cái thành công lớn nhất của Trịnh Công Sơn có lẽ là phần lời bài hát. Ở đó ông đã thổi vào cái triết lý của phương Đông, của Phật giáo. Đôi lúc ta cảm nhận được trong ấy sự từ tâm, hướng thiện của kinh phật. Phần ca từ của ông xứng đáng được gọi là những bài thơ vì độ sâu của nó đủ để nó có một sức sống riêng. Bài “đêm thấy ta là thác đổ” của ông đã được xếp vào 100 bài thơ hay nhất Việt Nam.

Ðêm Thấy Ta Là Thác đổ


Một đêm bước chân về gác nhỏ
Chợt nhớ đóa hoa Tường Vi
Bàn tay ngắt hoa từ phố nọ
Giờ đây đã quên vườn xưa

Một hôm bước qua thành phố lạ
Thành phố đã đi ngủ chưa
Ðời ta có khi tựa lá cỏ
Ngồi hát ca rất tự do

Nhiều khi bổng như trẻ nhớ nhà
Từ những phố kia tôi về ...

Ngày xuân bước chân người rất nhẹ
Mùa xuân đã qua bao giờ
Nhiều đêm thấy ta là thác đổ
Tỉnh ra có khi còn nghe ...

Một hôm bước chân về giữa chợ
Chợt thấy vui như trẻ thơ
Ðời ta có khi là đóm lửa
Một hôm nhóm trong vườn khuya

Vườn khuya đóa hoa nào mới nở
Ðời tôi có ai vừa qua
Nhiều khi thấy trăm nghìn nấm mộ
Tôi nghĩ quanh đây hồ như
Ðời ta hết mong điều mới lạ
Tôi đã sống rất ơ thờ

Lòng tôi có đôi lần khép cửa
Rồi bên vết thương tôi quì
Vì em đã mang lời khấn nhỏ
Bỏ tôi đứng bên đời kia ...

Người ta kể lại lý do ông viết : "Vì em đã mang lời khấn nhỏ -Bỏ tôi đứng bên đời kia" : đơn giản và tình cờ một lần ông nhìn thấy bóng dáng một nữ tu sĩ(nun) trẻ trung duyên dáng mảnh mai trong bộ trang phục của nhà thờ...Cảm xúc yêu cái đẹp,sự tiếc nuối và yếm thế cố hữu đã trào dâng và đã nở thành những bông hoa ngôn ngữ trong bài hát. Lúc trước nghe bài hát này em cũng không hiểu ý nhạc sỹ là gì, em hài hước nói với các bạn em rằng : Đêm thấy ta là thác đổ là những kỷ niệm Đái dầm hồi nhỏ của Nhạc Sỹ.

Không chỉ có thế, hàng trăm bài khác cũng đều mang nặng cái chất triết lý rất cao và rộng này. Để thể hiện hết được cái tình trong nhạc Trịnh thì có một số ca sỹ đã làm được. Song thể hiện được cái trí tuệ của nhạc Trịnh thì theo quan điểm chủ quan của cá nhân tôi thì chưa một ai làm được.
Đôi lúc, tôi cố tình lùng tìm cho được những bài hát do chính ông thể hiện. Ông hát không “hay” như ca sỹ nhưng khi đó dường như cảm thấy mình đang đối diện với những suy tư thật nhất của ông.
Tiếp cận nhạc Trịnh có nhiều góc độ khác nhau; nhưng để hiểu được nhạc Trịnh thì không phải đơn giản. Có lẽ chính vì chất suy tư này mà ngày càng có nhiều người nghe và yêu mến nhạc Trịnh, cho dù mỗi một ngày qua đi thì có nhiều thứ đã thay đổi.
(st)

Mấy hôm nay luận bàn nhiều về ngôn ngữ: nào là màu quan san của lá Phong, nào là mùa thu phương bắc, nào là ước lệ văn học cùng với những cái dc gọi là "kỹ xảo ngôn ngữ" (theo cách đinh nghĩa về thơ văn của bạn BIM ) v.v... nên mình đưa ra 1 bài sưu tầm những cái la trong ngôn ngữ nh5ac TCS để chia sẻ với các bạn thêm những bằng chứng về kỹ xảo ngôn ngữ trong những bài nhạc của 1 người con lừng danh của Huế.

Cái mới

Trong những lời nhạc TCS, người ta nhặt ra được rất nhiều cái mới, từ cách dùng chữ cho đến những ý tưởng.
Về màu sắc chẳng hạn, trước đây ta đã có xuân hồng, hạ đỏ, thu tím, thu vàng... thì nay lại có thêm “hạ trắng”, và cả những cơn “mưa hồng” (của những cánh phượng rơi), “mưa xanh” (của những lá me bay) cho đủ sắc màu. Về nắng thì có “nắng thủy tinh vàng”.

Sau tóc mềm, tay mềm, vai mềm, nay lại có thêm “ngoài kia không còn nắng mềm” (Chiều Một Mình Qua Phố). Đôi lúc cái mới được đẩy đi quá đà: hết nắng sớm, nắng chiều, lại đến “có khi nắng khuya chưa lên” (vẫn Chiều Một Mình Qua Phố). Tại sao không? Nhạc sĩ họ Trịnh có thể nói “Có mưa khuya thì cũng phải có nắng khuya chứ.” Và “nắng như môi hoàng hôn trên phố” (Chiều Trên Quê Hương Tôi) cũng phải được kể là... nắng mới.

Ta có nghe bể mắt, hồ mắt, giếng mắt, giòng mắt... chứ chưa nghe ai nói “chiều đã đi vào vườn mắt em” (Nắng Thủy Tinh).

Ta có nghe giọt buồn (chắc là giọt café), sợi buồn (con nhện giăng mau) chứ chưa thấy ai nói “ta thấy em trong tiền kiếp với cọng buồn cỏ khô” (Rừng Xưa Đã Khép). Nghe hay hơn là “cọng cỏ khô buồn”. Tương tự, “tóc xanh mấy mùa”, “hoa vàng mấy độ”, “sen hồng một nụ”, “quỳnh hương một đóa” nghe hay hơn là mấy mùa tóc xanh, mấy độ hoa vàng, một nụ sen hồng, một đóa quỳnh hương.

Ta cũng đã nghe giọt mưa, giọt nắng, giọt đắng, giọt sầu... nay lại có thêm “giọt chiều trên lá, như mắt người cười giữa chiều phai” (Chiều Trên Quê Hương Tôi).

Có rất nhiều những cái mới như vậy trong lời nhạc TCS.

Lối sử dụng tính từ như một danh từ, và ngược lại, trước ông vẫn có người dùng, thế nhưng những chữ ông dùng nghe vẫn cứ mới và thú vị, như “nghe những tàn phai”, “tôi là ai mà còn trần gian thế?...”

Có những chữ dùng rất cũ, qua tay TCS, như được làm mới lại, vì được sử dụng với những ý mới mẻ:

Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt, rọi suốt trăm năm một cõi đi về... (Một Cõi Đi Về).

“Nhật, nguyệt” là những chữ thật xưa cũ, đi với “trên hai vai ta” và “rọi suốt trăm năm” lại nghe như có vẻ mới.

Chữ “cõi” trong cõi sống, cõi chết, cõi nhân gian, cõi người ta..., dùng trong “một cõi đi về” như được khoác cho chiếc áo mới. Nói “một chốn đi về” nghe vừa hẹp, vừa không được trọn ý.

Đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng... (Một Cõi Đi Về)

“Nhân gian” thì cũ, nhưng “đôi tay nhân gian” quả là chưa có ai dùng, và cũng không thể tìm ra được chữ nào hay hơn để thay thế.

Em theo đời cơm áo, mai ra cùng phố xôn xao... (Yêu Dấu Tan Theo).

“Cơm áo” là chữ dùng quá thường, nhưng “đời cơm áo” thì nghe lại mới, nhất là đi với “phố xôn xao”.

Thôi em đừng khóc nuối, cho môi còn chút thanh tân... (Yêu Dấu Tan Theo).

Thực khó tìm ra được chữ nào hơn “thanh tân” để chỉ đôi môi chưa hôn ai một lần.

Chữ “chút” ở câu trên cũng hay được ông dùng. Cái gì cũng chỉ chút chút thôi, không nhiều lắm, chỉ là một thoáng mong manh. Chữ ấy tuy cũ mà lại mới, làm đẹp thêm câu hát:

Có chút tình thoảng như gió vội... (Như Một Lời Chia Tay)

Có chút nắng trong tiếng gà trưa... (Em Còn Nhớ Hay Em Đã Quên)

Đi về đâu hỡi em, khi lòng không chút nắng... (Đời Gọi Em Biết Bao Lần)

Tôi xin làm chút gió, mát thêm những bờ vai... (Vì Tôi Cần Thấy Em Yêu Đời)

Tóc nào hãy còn xanh, cho ta chút hồn nhiên... (Ru Ta Ngậm Ngùi)

Dịu dàng trao chút hương hoa mùa xuân... (Vẫn Có Em Bên Đời)

Cho ta còn mãi mãi, chút mùi phấn hương bay... (Yêu Dấu Tan Theo)

Có rất nhiều “chút” như vậy trong những lời nhạc TCS.


Khi nói “tự do như gió thổi trên đồng rộng”, hoặc “hạnh phúc như đón mẹ đi chợ về” là mượn hình ảnh để cụ thể hóa những ý niệm trừu tượng. ở TCS, ta gặp rất nhiều những lối diễn đạt như vậy. Sau mỗi chữ “như” là mỗi hình ảnh, mỗi ý tưởng giàu tính sáng tạo:

Tôi như từng cánh diều vui... (Nguyệt Ca)

Chuyện trò với lá cây, rồi buồn như lá bay... (Tình Sầu)

Nhìn người đi như mây vô danh... (Hãy Cứ Vui Như Mọi Ngày)

Em cười em nói, như sóng đùa biển khơi... (Tuổi Đời Mênh Mông)

Đời sao im vắng như đồng lúa gặt xong, như rừng núi bỏ hoang...

(Ru Ta Ngậm Ngùi)

Cho con mắt người tình, ấm như lời hỏi han...

(Những Con Mắt Trần Gian)

Có rất nhiều, rất nhiều những cái “như” như vậy trong lời nhạc TCS.


Ta còn gặp những cách ví von khác: “Chiều nay em ra phố về, thấy đời là những quán không” (Nghe Những Tàn Phai), hoặc: “Đời ta có khi tựa lá cỏ, ngồi hát ca rất tự do” (Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ).

Trái tim TCS dễ bắt được những rung động của thiên nhiên. Trong những lời nhạc của ông, hoa cỏ, núi đồi, sông suối, nắng gió, mùa màng... cũng đều biết cảm xúc, biết nhớ biết thương, biết cười biết khóc, biết vui biết buồn...

Tóc em cười trong gió... (Yêu Dấu Tan Theo)

Gió đến chơi từ bờ biển xa... (Chiều Trên Quê Hương Tôi)

Gió sẽ mừng vì tóc em bay, cho mây hờn ngủ quên trên vai...

(Như Cánh Vạc Bay)

Suối đón từ bàn chân em qua, lá hát từ bàn tay thơm tho...

(Như Cánh Vạc Bay)

Dưới chân ngày cỏ xót xa đưa... (Cỏ Xót Xa Đưa)

Nhớ gì mà nắng vàng cánh rừng... (Vẫn Có Em Bên Đời)

Ngày mai em đi, đồi núi nghiêng nghiêng đợi chờ, sỏi đá trông em từng giờ... (Biển Nhớ)

Phải có một trái tim thật là nhạy cảm, những giác quan thật là bén nhạy, mới có thể đọc được, nghe được và hiểu được ngôn ngữ kỳ diệu của thiên nhiên, mới có thể “chuyện trò với lá cây”, hay “hôn một nụ hồng, hỏi thăm về giọt nắng”, hoặc “đi trong sương mù, gọi cây lá vào mùa”.

Thử làm một sự so sánh giữa TCS và các nhạc sĩ khác trong cách diễn đạt lời nhạc: Trong lúc Phạm Duy viết: “Nghìn trùng xa cách, người đã đi rồi...” (Nghìn Trùng Xa Cách), thì ông viết: “Từ lúc đưa em về, là biết xa nghìn trùng...” (Như Cánh Vạc Bay). Cung Tiến viết: “Lòng cuồng điên vì nhớ...” (Hoài Cảm), thì ông viết: “...chợt từng bước em là từng mũi đinh cuồng điên” (Tưởng Rằng Đã Quên). Phạm đình Chương viết: “Người đi qua đời tôi...” (Người Đi Qua Đời Tôi, thơ Trần Dạ Từ), thì ông viết: “Đời tôi có ai vừa qua...” (Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ).

Ngôn ngữ TCS đôi lúc cũng được đi vào những sinh hoạt thường ngày trong cuộc sống. Bạn hỏi thăm sức khỏe: “Hồi này có gì lạ?”, trả lời: “Thì cũng một ngày như mọi ngày thôi.” Bạn rủ ra quán nhậu, không muốn đi, bèn nói: “Ngồi nhà nhậu thoải mái hơn, đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt.”
(st)