Đời một người làm công việc chép sử, cũng như cả thiên hạ chứng nhân, có lúc thú, lúc đau. Thú có khi đến tột cùng, đau có khi phải lặng ngắt. Xin được kể ra đây mấy việc:

Sách Đại Việt Sử kí Toàn thư có một đoạn rất ngắn, mà người chép sử chép đến đó phải run bút rợn người, đến nỗi ngay lập tức phải xếp bút nghiên lại, đợi mấy ngày cho hồn vía thoát ra khỏi cái dư vị thần thánh của mấy câu đó, rồi mới chép tiếp được. Đoạn sử ấy vỏn vẹn như sau:

Hỏi: “Thế giặc năm nay thế nào?“. Trả lời: “Năm nay đánh giặc nhàn“.

Người hỏi là đương kim Hoàng thượng Trần Nhân Tông, người trả lời là Đức Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn.

Đó là thời điểm bắt đầu vào lần thứ ba, quân Nguyên sang xâm lược nước ta, mùa đông năm Đinh Hợi (1287).

Mặc dù Đức Hưng Đạo Đại Vương đã để lại cho hậu thế nhiều trước tác kiệt xuất như “Hịch Tướng Sĩ“, “Vạn Kiếp tông Bí truyền thư“, lại có những câu nói quật cường, khí phách như: “Bệ hạ muốn hàng, xin hãy chém đầu thần trước đã…“. Nhưng cái câu trả lời tưởng như không còn gì đơn giản hơn ấy mới thật kinh hồn. Ngài nói thế, tức là đã coi cái việc đánh giặc, mà là giặc lớn, giặc mạnh, nó đơn giản, bình thường như một thứ công việc đồng áng, mùa vụ. Hệt như hai bác nông dân hỏi thăm nhau: “Cấy hái năm nay thế nào?“. -“Năm nay làm ruộng nhàn“.

Đời một người làm công việc chép sử, chỉ mong có được một câu như thế để mà chép, thế cũng đủ mãn nguyện, cũng hả bút lắm rồi.

Chắc rất hiếm quốc gia nào trên thế giới lại có lịch sử đánh giặc như cơm bữa, như mùa vụ, như… “đến hẹn lại lên“. .. như ở Việt Nam.

Và chắc cũng không có danh tướng cổ kim Đông Tây nào lại (tỉnh bơ) coi cái công việc đánh giặc nó đơn giản, bình thường như vậy. Tướng như thế, làm gì toàn quân chẳng vững lòng. Toàn quân đã vững lòng, làm gì giặc chẳng thua.

Chẳng thế mà cả cõi phương Bắc rộng lớn, vốn tự coi mình là trung tâm của thế giới, bấy giờ không ai dám gọi đến tên thật, phải gọi một cách tôn kính theo tước của Ngài là An Nam Hưng Đạo Vương.*st)


Nhời Bình của Qui Lão tiên sinh

Ngày truớc chép sử là việc muôn đời là công việc của sống chết chẳng từ nan ,là uy vũ bất năng khuất Thời ấy chép sử là việc lớn nên gọi Đại sử sau này tầm mức có phần đi xuống nên người chép sử khá nhàn nhã chỉ còn luợc thuật lại Tiểu sử mà thôi.Chép sử ngày truớc gian nan như chép phạt ,chép sử ngày nay vui thú như chép nhạc lại có tí tiền còm .Chẳng cũng sướng sao !