Hướng tới Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long- Hà Nội: Người giữ lửa cho dòng gốm, sứ cổ

Hướng tới Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long- Hà Nội: Người giữ lửa cho dòng gốm, sứ cổ - Huong toi Dai le ky niem 1000 nam Thang Long- Ha Noi: Nguoi giu lua cho dong gom, su co - Đời sống & Pháp luật - www.do

Nói đến dòng gốm, sứ mỹ thuật ở Hà Nội, nghệ nhân Đặng Đình Thắng được biết đến như một người "giữ lửa" cho nghề phục chế gốm, sứ cổ và gốm, sứ mỹ thuật đất Hà thành. Không ồn ào, phô trương, trong căn nhà nhỏ số 20/163 phố Tôn Đức Thắng có một lò nung vẫn ngày đêm đỏ lửa cho ra đời những sản phẩm gốm, sứ mỹ thuật được nhào nặn bởi bàn tay tài hoa của người nghệ nhân.

Nhớ lại ngày đầu khởi nghiệp, cả Hà Nội chỉ có vài gia đình làm nghề nặn con giống bằng đất nung, trong đó có nghệ nhân Đặng Đình Hùng (đã mất), cụ thân sinh ra ông Đặng Đình Thắng. Mặc dù nghề có những bước thăng trầm, có lúc tưởng bỏ nghề do chiến tranh loạn lạc nhưng ông vẫn quyết tâm giữ lấy nghề. Nhưng nghề nặn con giống bằng đất nung rất khó tìm thợ nên năm 1980, ông Thắng quyết định sang Bát Tràng học thêm nghề làm gốm, sứ vì "sản phẩm to, dễ làm, dễ đổ khuôn".

Không được đào tạo bài bản, trình độ mới hết lớp 7 nhưng với lòng yêu nghề ông tìm học ở các bạn nghề, học thêm ngoài xã hội và tìm đến các thầy ở trường Đại học Bách Khoa để tìm hiểu về các loại men gốm, quyết tâm theo đuổi nghề phục chế đồ gốm, sứ cổ và gốm sứ mỹ nghệ. Ông Thắng cho biết: Sản phẩm gốm, sứ gồm gốm sứ mỹ nghệ sản xuất hàng loạt và gốm sứ mỹ thuật thường sản xuất đơn chiếc. Đa số các nghệ nhân đều sản xuất gốm sứ mỹ thuật để thoả mãn niềm đam mê hơn là kiếm lợi nhuận. Dòng gốm sứ mỹ thuật sản phẩm làm ra ít lại đòi hỏi phải có sự sáng tạo và phải mất nhiều thời gian, công sức. Hiện nay, để có thu nhập cao, phần lớn chạy theo dòng gốm sứ mỹ nghệ nhưng như thế nghệ nhân sẽ không thể đào sâu sáng tác và nâng cao tay nghề lên được.

Theo kinh nghiệm của người làm gốm, sứ: " Nhất xương, nhì da, thứ ba đốt lò". Muốn có sản phẩm gốm sứ đẹp, nước men thật màu, cái khó của người nghệ nhân là phải tìm được loại men có chiều sâu. Đó thường là các loại men cổ như lục, lam, máu bò, ngọc, trắng gốc men gio… Với niềm đam mê dòng gốm, sứ cổ truyền, ông mày mò đọc thêm các tài liệu về silicat của trường Đại học Bách Khoa, tìm đến các vùng Thanh Hóa, Phù Lãng tìm hiểu thành phần của các loại men như men ngọc, men da lươn và học hỏi công nghệ làm men của người xưa để chế tạo ra các loại men mới. Hiện anh đang nghiên cứu để chế tạo ra chất men ngọc, men trắng xanh thuộc đời nhà Minh, nhà Thanh, đặc biệt đã chế tạo ra chất men lục nhẹ lửa không thể tìm thấy ở thị trường gốm sứ Bát Tràng. Ngày xưa, các cụ làm men gio bằng cách lấy trấu trộn với bột nung lên trộn thêm đất vào thành men. Sản xuất chủ yếu bằng thủ công, vuốt bằng tay, vẽ hoa lam, hoa nâu, đun bằng lò rồng, lò bầu. Gìơ đây công nghệ sản xuất gốm sứ ít nhiều thay đổi, nghệ nhân có thể bằng nhiều cách chế tạo ra nhiều loại men mới, đun bằng ga để giảm thời gian và hạ giá thành sản phẩm, tránh ô nhiễm môi trường. Tuy nhiên, việc nung bằng lò bầu của người xưa thời gian nung kéo dài, gốm càng ngấu nên chất lượng sản phẩm bền, có rơi xuống sàn cũng không vỡ. Tay nghề của thợ làm gốm xưa sản phẩm có hồn hơn. Người buôn đồ cổ có cách phân biệt đồ gốm cổ thật bằng cách " nhắm mắt, sờ trôn". Đồ thật trôn thường ráp và thô còn đồ cổ rởm, đổ khuôn in giống nhau, thường trơn tru, nhẵn nhụi..

Ông Thắng cho biết: Ông hiện đang làm đồ phục chế cuối thời nhà Minh, đầu nhà Thanh làm cho khách đặt thường là dân chơi đồ cổ và giới làm nghệ thuật. Để làm được một sản phẩm phục chế phải hiểu sâu về các loại men, men càng hiếm, càng quý càng khó nung, ví dụ như men máu bò. Mặt khác, cùng một loại men nhưng đốt trong môi trường ô xi cho màu vàng hay nước chè còn đốt trong môi trường khí lại cho men ngọc. Người nghệ nhân phải chọn hình, chọn dáng, chọn men để đưa vào sản phẩm: "màu men lục, men ngọc phải đưa vào sản phẩm có hoạ tiết chìm hoặc nổi sẽ có sự hài hòa màu sắc, men đọng vào hoạ tiết thì sản phẩm có chiều sâu sẽ đẹp hơn". 40 năm trong nghề, ông Thắng đã làm ra hàng nghìn sản phẩm vừa sáng tạo vừa mô phỏng, trong đó sản phẩm tượng phật nghìn tay, nghìn mắt đã đem đến cho ông danh hiệu nghệ nhân. Ông tâm sự: Nghề này khó, không quá kén nguyên liệu nhưng người làm nghề phải có năng khiếu, thể hiện sản phẩm phải có hồn. Giờ đây, chỉ cần nhìn men biết ngay thành phần, nhìn xương cũng biết chất liệu, thành phần men, ông Thắng muốn tìm người để truyền nghề nhưng cũng khó vì học nghề này không đơn giản, rất mất thời gian lại đòi hỏi phải có năng khiếu. Ông dự định sau này sẽ đúc rút kinh nghiệm viết thành sách để hướng dẫn những người đi sau cách chế tạo ra các loại men, quy trình đốt, kiểm tra màu men... rút ngắn rất nhiều thời gian phải mày mò cho những người làm gốm, sứ.

Tham quan khu sản xuất gốm, sứ nằm trọn trên tầng 3 ngôi nhà đang ngổn ngang các sản phẩm gốm, sứ, mỗi sản phẩm được người nghệ nhân thổi hồn, mang dáng dấp các đồ gốm sứ cổ thời nhà Thanh, nhà Minh. Một bộ đĩa chén gốm sứ phục chế anh bán 30.000 đồng nhưng ra đến thị trường sẽ có giá 200.000 đồng. Một số sản phẩm phục chế ở đây giá cũng rẻ hơn rất nhiều so với thị trường, ví dụ bình rượu men mạc giá 150.000 đồng/cái, đĩa men ngọc, hoa văn đời Lý giá 150.000- 250.000 đồng/cái; một bộ thạp phục chế đời Lý hoa nâu giá 300.000- 400.000 đồng/bộ. Riêng bộ thạp này người mua mang về qua công nghệ làm cũ đem bán có thể có giá vài triệu đến vài chục triệu đồng. Đối với nghệ nhân Đặng Đình Thắng, thu nhập đem lại từ nghề phục chế đồ gốm sứ cổ không cao nhưng thoả mãn được niềm đam mê sáng tác. Để đóng góp cho Đại lễ 1000 năm Thăng Long- Hà Nội, anh cũng đang tập trung sản xuất 1 tủ trạn bằng các mảng gốm sứ hoạ tiết nổi sẽ hoàn thành trước ngày Đại lễ.

Điều mà nghệ nhân Đặng Đình Thắng còn trăn trở là việc duy trì và phát triển nghề gốm, sứ còn khó khăn về vốn, mặt bằng sản xuất... Theo ông Thắng, trong lĩnh vực gốm, sứ, các nghệ nhân thủ công chưa ai được phong tặng nghệ nhân ưu tú hay nghệ nhân nhân dân. Nghệ nhân làng nghề khi thành lập Hội nghệ nhân cũng thiếu sự quan tâm, nghệ nhân chỉ là một cái danh, thành lập ra Hội nghệ nhân cũng chỉ là hình thức không có địa điểm, kinh phí để hoạt động... Trong hoạt động nghề nghiệp, nghệ nhân thiếu vốn, thiếu kiến thức, cơ hội giao lưu học hỏi. Nghệ nhân hoạt động theo kiểu tự phát, được chăng hay chớ, không có các sản phẩm độc đáo mang tính hiện đại... Đặc biệt, nghề phục chế gốm sứ cổ, gốm sứ nghệ thuật đang đứng trước nguy cơ thất truyền khi những nghệ nhân còn lưu giữ bí quyết nghề này không còn nhiều, phần lớn đã bước sang tuổi xế chiều trong khi đó, đội ngũ kế cận lại đang thiếu trầm trọng và tay nghề chưa cao.

Tuyết Mai