Nghệ nhân chạm gỗ

LÀNG NGHỀ CHẠM KHẮC GỖ PHÙ KHÊ

Từ những khúc gỗ sần sùi, thô ráp tưởng chỉ để làm củi được trai làng Phù Khê đục, tỉa, gọt, nạo để tạo ra những pho tượng, bức tranh mỹ nghệ đẹp mê hồn. Những pho tượng, bức tranh ấy được xuất khẩu đi Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Mỹ... và mang lại thu nhập hàng tỉ đồng mỗi năm. Thế mà cách đây hơn 50 năm, nghề này đã bị người làng... bỏ quên.
Bỏ phố về làng dựng lại nghề cổ
Cứ theo nhịp sống sôi động hiện nay ở làng chạm trổ Phù Khê thì ít ai biết trước đây hơn 50 năm, nghề chạm trổ của làng lâm cảnh khốn cùng. "Nếu không có bàn tay và sự tâm huyết phục dựng của nghệ nhân Nguyễn Kim thì nghề chạm trổ đã bị mai một rồi" - anh Dự (một thợ cả) bùi ngùi. Theo lời anh Dự, tôi tìm đến nhà nghệ nhân Nguyễn Kim. Trong phòng căn phòng trưng bày rất nhiều tượng và tranh mỹ nghệ, ông nghệ nhân già ngồi hồi tưởng lại những năm tháng khốn khó của nghề. Ông kể nghề chạm trổ làng ông có cách đây ngót 2.000 năm, Phù Khê được coi là đất thợ của Kinh Đô. Hiện nay, đình làng vẫn còn thờ 7 cụ tổ của 7 nghề, trong đó có cụ tổ nghề chạm trổ. Thế nhưng hậu quả của hàng chục năm thực dân Pháp đô hộ đã làm cho làng nghề xơ xác. Nhiều nghệ nhân trước khi mất đã không kịp truyền lại nghề cho con cháu. Nghề mất lúc nào không ai hay...Phải mãi đến năm 1962, lãnh đạo thành phố Hà Nội là ông Trần Sâm giao trọng trách cho ông Nguyễn Kim về làng bằng mọi cách khôi phục lại nghề cổ của ông cha. Ông Nguyễn Kim xót xa khi nhìn thấy cảnh cả làng không còn ai biết đục, gọt nữa. Sau nhiều năm cùng bố làm nghề ở phố Hàm Long, Hà Nội, ông quyết định bỏ phố về làng để gây dựng lại nghề. Ông đã gặp rất nhiều khó khăn. Địa điểm lúc đó không có, ông phải mượn sân đình của làng để "dựng trường". Các loại dụng cụ thiết yếu như đục móng, đục xén, đục chàng cho thợ, ông phải vất vả tìm sắt và rèn lấy. Nhiều loại đục có cấu tạo phức tạp như tỉa không thể tự rèn, ông quốc bộ hàng chục cây số để mua. Vượt qua những thiếu thốn về vật chất, ông chiêu mộ thanh niên trong làng và các vùng lân cận đến học nghề.Khó nhất với ông là phải đào tạo một lúc hàng chục người. Ngày xưa, các cụ chỉ truyền nghề theo kiểu dạy kèm. Nghĩa là một thầy một thợ chứ không dạy một lúc nhiều người. Một giáo án đào tạo nghề chạm trổ đầu tiên do ông soạn thảo ra đời. Ông đặc biệt chú ý đến các tiêu chí tuyển sinh: Bước đi thanh thoát, nhẹ nhàng, đôi tay phải khéo léo, mắt cân đối vì hình nhân như hình tượng và yêu nghề. Lần lượt, học sinh được học về nghệ thuật tạo hình, học vẽ và thực hành. Ông còn sang cả Trung Quốc học hỏi.Qua 6 khoá đào tạo, ông cho "ra lò" 300 thợ cả. Từ 300 trăm người thợ cả đầu tiên này, họ lại tiếp tục là những người thầy sinh ra lớp lớp những thế hệ thợ tiếp theo. Hiện nay làng Phù Khê có 2 nghệ nhân, hơn 400 thợ cả, trẻ em 14-15 tuổi đã có tay nghề cứng. Để bảo tồn nghề, hàng năm, vào đúng hội làng 12 tháng giêng, trai tráng trong làng háo hức tụ họp ở sân đình thi tài. Ban giám khảo phát cho mỗi thí sinh một khúc gỗ có kích cỡ khác nhau, rồi để các thí sinh mặc sức sáng tạo. Tiêu chí chấm giải là nhanh, đẹp, ý tưởng mới lạ, độc đáo. Ông Kim trầm ngâm: "Đó vừa bồi đắp ý thức bảo tồn nghề, vừa hướng cho thế hệ trẻ cần cù, sáng tạo để đạt tới đỉnh cao trong nghề nghiệp như uy danh của ông cha trong câu ca dao: "Hà Nội thêu quạt, thêu cờ - Phù Khê chạm trổ ngai thờ nhà vua"...
Sống cạnh chuồng hổ
Thuở nhỏ, ông Kim đã thể hiện mình là một cậu bé có năng khiếu đặc biệt trong nghề chạm trổ. Nhiều cụ già ở làng Phù Khê còn nhắc chuyện: Cậu bé Kim thường ngồi một mình nặn những pho tượng bằng đất giống như tượng gỗ của bố làm. Mới 14 tuổi, ông Kim đã theo cha ra Hà Nội làm nghề. Trong những năm kháng chiến chống Pháp, mọi người đi sơ tán nhưng cha con ông vẫn cố bám trụ ở Hà Nội. Hơn 50 năm trong nghề chạm trổ, nghệ nhân Kim cho ra đời nhiều tác phẩm lớn, có ý nghĩa chính trị, lịch sử như tác phẩm: Chân dung đồng chí Nguyễn Văn Cừ, hay tượng danh tướng Lý Thường Kiệt cao 1,80 mét làm bằng chất liệu gỗ mít. Ông tâm sự: "Nghệ nhân là một nghệ sĩ đa tài, do vậy phải hiểu được tâm tư, tình cảm của nhân vật (bức tượng), phải thuộc lòng bản chất, hành động của nhân vật đó". Để thể hiện thành công bức tượng Đạt ma Sư tổ, nghệ nhân Nguyễn Kim bắt đầu từ việc tìm hiểu tiểu sử, tính cách đến nghiên cứu hình dáng, nét mặt. Hơn 1 năm đổ mồ hôi, ông mới hoàn thành bức tượng này. Vừa rồi có một Việt kiều trả bức tượng 8.000USD.Khó nhất là lần tạc tượng sư cụ Kim Tử - trụ trì chùa Trấn Quốc, Hà Nội. Trong quá khứ, nghệ nhân Nguyễn Kim chưa bao giờ thể hiện một tác phẩm mang tính chất truyền thần như lần này. Chưa bao giờ ông tạc một nhân vật khi đang còn sống. Sau 2 năm 20 ngày tận tâm, tận lực, tận tài, bức tượng sư cụ Kim Tử được hoàn thành. Bức tượng là kết tinh của tài năng và tâm huyết của nghệ nhân Kim.Ông Nguyễn Kim còn nhớ như in lần ông tạc 12 con hổ cho bác Trường Chinh làm quà tặng để thăm 12 nước: "Tôi phải ra vườn bách thảo Hà Nội ăn ngủ 3 tháng cạnh chuồng hổ, quan sát từng bước đi, xem nó căm giận, hờn giận, cáu kỉnh ra sao. Rồi nát óc nghiên cứu tranh hổ ở thư viện Quốc gia". Khi làm xong 12 con hổ, gửi lên cho bác Trường Chinh duyệt, bác thấy đẹp quá liền bảo nghệ nhân Nguyễn Kim làm thêm 1 con nữa tặng bác. Khó có nghệ nhân nào lại say mê nghề như ông. Khi bắt tay vào làm bất cứ tác phẩm nào, ông đều hy sinh, cống hiến hết mình cho nghệ thuật chạm trổ.Sinh ra trong gia đình có truyền thống làm nghề chạm trổ. Ngày xưa, ông nội của nghệ nhân Nguyễn Kim từng được triều đình nhà Nguyễn phong là đầu mục, là nghệ nhân giỏi nhất vùng Kinh Bắc. Bố ông cũng là một nghệ nhân có tiếng ở đất Hà thành. Ngày nay, ông Nguyễn Kim là người kế nghiệp tổ tiên, được Nhà nước suy tôn là nghệ nhân. Ba người con trai của ông đều theo nghiệp tổ. Anh con trai trưởng của ông vừa được phong tặng nghệ nhân Hà Nội. Hai anh con trai út cũng đang nộp hồ sơ để được tặng danh hiệu nghệ nhân. Ông Nguyễn Kim xúc động: "Tôi luôn dạy con cháu trong gia đình phải khép mình vào sự khắt khe, không dễ dãi với gì mình có, học hỏi trong nghề nghiệp. Tôi lấy tượng La Hán chùa Tây Phương và tượng Phật bà nghìn tay nghìn mắt để răn con cháu trong nhà...".Những sản phẩm chạm trổ do gia đình nghệ nhân Nguyễn Kim làm ra được giới chơi đồ cổ Bắc Ninh săn tìm. Nhiều mẫu mã ông ra trước kia đến bây giờ vẫn còn mới. Nhà nghệ nhân Nguyễn Kim hiện đang lưu giữ hơn 100 mẫu các loại: Tượng, tranh.... Khách nước ngoài thường xuyên gọi điện về nhà nghệ nhân Nguyễn Kim đặt hàng. Ông Lại Chính Nghĩa người Đài Bắc (Đài Loan) biểu lộ sự yêu mến và kính phục nghệ nhân Nguyễn Kim bằng bức đại tự "điêu trác thắng thú" (đi du lịch là thú vui, nhưng ngắm những tác phẩm của nghệ nhân Nguyễn Kim còn vui hơn).