Tìm hiểu hệ số Elo

[bsx]

Khi bạn tham gia các trang đánh cờ online, bạn có thể được số điểm, số kim cương... và cấp bậc Tốt, Mã, Pháo, Xe.... Hoặc như ở Hà Nội, hay nói về cách biệt 1 tiên, 2 tiên, 1 mã với những danh xưng như bên quân đội: Tướng, đại tá, thiếu tá... . Ở Tp. Hồ Chí Minh, đã từng tồn tại 1 bảng xếp hạng Elo nhưng chỉ lưu hành nội bộ và hình như giờ đây ko còn dùng nữa.

Vậy là hệ số Elo chưa từng được sử dụng chính thức trong môn cờ tướng ở Việt Nam. Và tôi cũng lấy làm thắc mắc về điều đó. Cũng có 1 số bài viết trên diễn đàn thanglongkydao.com khá hữu ích về vấn đề này.

Giống như chuyện vác tù nhà hàng tổng, tôi muốn khơi lại 1 chút về hệ số Elo cho môn cờ tướng.

Trước hết là bằng 1 số bài viết về hệ số Elo cho môn cờ của Tứ Thiên trên vietnamchess.com

[bsx]

Bài viết của Tứ Thiên trên vietnamchess.com

Bài 1: Thế nào là hệ số Elo

Vào những ngày Tết vừa qua, khi Đại kiện tướng Lê Quang Liêm độc chiếm giải nhất tại Aeroflot open 2010, đạt hiệu suất thi đấu cao nhất trong lịch sử của giải với 2872 trong khi hệ số Elo lúc đó của Liêm chỉ mới 2647, nhiều bạn đọc đã gửi thư đến chúng tôi đề nghị giải thích thế nào là hệ số Elo? thế nào là hiệu suất? Phần lớn mọi người cho rằng mình chỉ hiểu lờ mờ về nó và chỉ biết sơ sơ là một kỳ thủ giỏi hơn sẽ có hệ số Elo cao hơn một kỳ thủ khác mà thôi.

Sắp tới TPHCM sẽ tổ chức nhiều giải để tính Elo, Liên đoàn Cờ quốc gia cũng dự kiến đưa toàn bộ các giải cờ vua tiêu chuẩn trong nước vào hệ thống của FIDE (Liên đoàn Cờ vua thế giới) để tính hệ số Elo cho các kỳ thủ Việt Nam từ năm 2010, do đó chúng tôi nhận thấy rằng đây là lúc thích hợp để giải đáp một số thắc mắc của những người hâm mộ bộ môn cờ vua về con số Elo “khó hiểu” này.

Sỡ dĩ chúng tôi cho rằng nó “khó hiểu” vì trên trang web của FIDE đã có đưa thông tin và cách tính đầy đủ về nó; Tuy nhiên cách trình bày của FIDE bằng tiếng Anh theo dạng “luật” với ngôn ngữ “Hàn lâm”, nên khá khô cứng và khó nuốt, mà ở đó chỉ có các nhà chuyên môn về tính toán hệ số hoặc những ai có quan tâm nghiên cứu kỹ mới hiểu nỗi, còn phần lớn mọi người chắc là sẽ mở ra xem được vài dòng rồi đóng lại.

Đa phần các kỳ thủ Việt Nam mà chúng tôi tiếp xúc và hỏi thì cũng chỉ biết trả lời rằng: “Ờ! Tôi có số Elo đấy, khi thi đấu Elo tôi có thay đổi thế nào thì để mấy bác trên ấy tính hộ”. Mấy anh giỏi tin học hơn một chút thì đưa dữ liệu vào chương trình bốc thăm để nó tự động tính cho nó khoẻ, dễ dàng như làm quảng cáo cái túi bột giặt bay qua người một cô gái tạo thành một vệt trắng xoá, thế rồi hô lên “Ngạc nhiên chưa!”.

Dựa vào các quy định của Luật FIDE, rồi lượm lặt các “văn bản hướng dẫn” về hệ số Elo trên kho tàng Internet, cộng với một số hiểu biết chút chút của mình, chúng tôi cố tổng hợp và sắp xếp bố cục để diễn giải về hệ số Elo sao cho dễ hiểu nhất.

Các tên gọi, chỉ số và tiêu chí gốc của hệ thống tính Elo của FIDE đều bằng tiếng Anh, phần lớn các từ này không có trong tự điển hoặc nếu có cũng mang nghĩa không thích hợp với bộ môn cờ do đó sẽ rất khó chuyển ngữ chúng sang tiếng Việt. Người Việt mình có thói quen dịch tiếng nước ngoài ra tiếng mẹ đẻ theo kiểu riêng của mình, có đôi khi từ được dịch và từ gốc chẳng ăn nhằm gì với nhau, miễn là đa số nghe được, đọc được và hiểu được là đủ. Như vậy những gì mà tôi chuyển ngữ trong bài viết này cũng sẽ theo cái thói quen đó với hy vọng rằng các bạn sẽ chấp nhận. Biết đâu trong tương lai những từ Việt đẹp đẽ này sẽ trở thành một nhóm từ mới trong kho tàng ngôn ngữ giàu trí tưởng tượng của nhân loại, lúc ấy đừng có kêu lên là "bác nào dịch bậy" đấy nhé!

Chúng tôi cũng hy vọng rằng phần trình bày dưới đây không những sẽ giúp cho các bạn hiểu được về hệ số Elo mà còn có thể bổ sung kiến thức về cách tính hệ số cho tất cả các kỳ thủ chúng ta. Ta vào chủ đề chính nào!

[bsx]

Bài viết của Tứ Thiên trên vietnamchess.com

Elo xuất phát từ tên của Tiến sĩ Arpad Emrick Elo (1903-1992), người Mỹ gốc Hung. Ông Elo đã xây dựng nên hệ thống tính của mình dựa trên nền tảng hệ thống tính toán của một nhà tổ chức cờ vua Kenneth Harkness (1896-1972), người Mỹ gốc Scotland. Như vậy hệ thống tính này có công của 2 người, nhưng người ta quen gọi tên của ông Elo vì cách tính của ông đã được hoàn thiện và gần với cách tính ngày nay.

Hệ thống Elo hiện tại được áp dụng cho nhiều môn thể thao khác nhau, tôi không nhớ là bao nhiêu môn. Riêng ở môn cờ vua thì FIDE đã có bổ sung thêm một số công thức tính toán khác, gán thêm một số quy định và đặt tên là “Rating” & “Rating Performance” (để khỏi bị nhầm với môn khác) và áp dụng từ năm 1970.

“Rating” và “Rating Performance” là một cặp số được dùng để đánh giá một cách tương đối các đấu thủ cờ vua trên thế giới mà ta quen gọi là hệ số Elo và hiệu suất thi đấu. Do chủ đề trong bài này của chúng ta là giải đáp thắc mắc cho bạn đọc vì vậy ở đây ta sẽ bắt đầu bằng việc giải thích 2 dạng số này của FIDE nhé:

1. Rating: cho ta biết sức mạnh của một kỳ thủ. Ví dụ như “Rating” của một đấu thủ A là 2500, đấu thủ B là 2100 cho ta biết rằng đấu thủ A có sức cờ mạnh hơn đấu thủ B. Với Rating như vậy, trong thi đấu thường thì A sẽ thắng B; Tuy nhiên có đôi khi A cũng bị B bắt bí, lúc đó hệ số “Rating” của B sẽ tăng và của A sẽ giảm. FIDE dựa vào “rating” để xếp hạng cho các đấu thủ trên thế giới hoặc để xếp hạt nhân cho một giải thi đấu nào đó. Như vậy “Rating” là một con số thể hiện sức mạnh tương đối của một kỳ thủ.

“Mạnh” tiếng Hán là “Cường”, người Việt mình hay đặt tên con theo từ Hán như Lâm, Hải, Long v.v… thay vì là Rừng, Biển, Rồng; Do đó tôi cũng xin dịch từ “Rating” này sang tiếng Hán Việt là “Cường số” cho nó hoành tráng vậy. Hỵ vọng từ này sẽ dễ chấp nhận cho các bạn nào yêu tiếng Việt, chắc là được phải không các bạn. Như vậy kể từ đây tôi gọi “Rating” là “cường số”, bạn nào không thích thì có thể dùng mọi biện pháp tin học để đổi các thuật ngữ này ra theo ý riêng của mình thì khi đọc sẽ không bị chướng mắt vậy.

2. Rating Performance: đây cũng là một con số giống như “cường số” nhưng nó có giá trị chỉ trong một giải thi đấu. FIDE căn cứ vào “cường số” ban đầu, cùng với kết quả thi đấu của các đấu thủ trong một giải, rồi làm một vài phép toán đại số sẽ cho ra một nhóm số khác để đánh giá khả năng đẳng cấp của đấu thủ trong giải thi đấu đó gọi là “Rating Performance”, tạm dịch là “hiệu suất”.

Ví dụ như “hiệu suất” (Rating Performance) của bạn trong một giải là 2570, có nghĩa là bạn thể hiện trình độ thi đấu của mình ở giải đó cỡ “kiện tướng quốc tế”. Như vừa rồi Lê Quang Liêm đạt “hiệu suất” ở Aeroflot Open là 2872, tức là ở đó Liêm đạt trình độ thi đấu ở tầm cỡ vô địch thế giới, hàng siêu đại kiện tướng. Các báo đài trên thế giới ca ngợi Liêm hết lời cũng là vì cái con số hiệu suất 2872.

Tiếp tục nhé! Theo quy định của FIDE, nếu như “hiệu suất” của bạn ở một giải quốc tế đạt 2450, bạn sẽ có 1 chuẩn kiện tướng quốc tế, tiếng Anh là “Norm”, bạn sẽ nhận được 1 cái giấy chứng nhận chuẩn kiện tướng quốc tế (tất nhiên là phải có vài điều kiện khác về luật kèm theo giải); Hoặc nếu bạn có hiệu suất thi đấu là 2600 bạn sẽ có 1 chuẩn Đại kiện tướng đấy. Sướng chưa!

Như vậy “cường số” và “hiệu suất” có quan hệ với nhau và được sử dụng cho 2 mục đích khác nhau trong hệ thống của FIDE; Một để đánh giá sức mạnh của đấu thủ và thể hiện trên bảng xếp hạt nhân định kỳ của FIDE 2 tháng 1 lần; Một để đánh giá khả năng của các đấu thủ và chỉ thể hiện trong một giải thi đấu.

Trên đây là phần trình bày giải thích về “Cường số” và “Hiệu suất”. Hy vọng là tôi không đi quá nhanh và vắn tắt đến mức không thể hiểu được.
Nếu bạn chỉ cần tìm hiểu thôi thì có thể tạm dừng ở đây được rồi; Riêng các nhà chuyên môn, tôi đề nghị các bạn hãy đón đọc tiếp các phần tiếp theo trình bày cách tính của 2 dạng số này.

[bsx]

Bài viết của Tứ Thiên trên vietnamchess.com

Bài 2: Cách tính cường số thay đổi qua 1 giải đấu

Trên thế giới hiện nay có khoảng hơn 100 ngàn kỳ thủ có tên có tuổi đàng hoàng đã có cường số trên bảng thông tin của FIDE và chắc là cũng đến có vài triệu kỳ thủ trẻ cũng đang mong được có hệ số trên cái bảng thông tin ấy; Vì vậy FIDE đã quy định 2 cách tính khác nhau trong hệ thống, một dành cho người đã có cường số rồi và một dành cho người mới.

Cả 2 cách tính có phần phức tạp ngang nhau. Tuy nhiên cách tính cho người đã có cường số rồi dễ hơn một chút vì chỉ cần tập trung tính toán phần thay đổi cường số của đấu thủ qua từng ván đấu. Kinh nghiệm của tôi cho thấy rằng là cái nào dễ thì làm trước cho nó chắc, do đó tôi sẽ tập trung trình bày cách tính dành cho người đã có cường số rồi trước vậy, phần dành cho người mới tôi sẽ trình bày ở bài sau hoặc ở một chuyên đề khác.

Nói là dễ chứ thật ra cũng không dễ lắm đâu nhé, các bạn nên tập trung một chút giống như đang đánh cờ vậy. Tốt hơn là hãy làm một ly cà phê hay một cốc nước cam gì đó cho nó khoẻ rồi hãy bắt đầu đọc tiếp bạn ạ.

Cách tính tăng, giảm cường số

Cường số của mỗi kỳ thủ sẽ thay đổi qua từng ván thi đấu.
Ở các hệ thi đấu cá nhân và đồng đội hệ Thụy sĩ (Swiss system) thì chỉ những ván giữa các đấu thủ đã có cường số rồi mới được tính. Còn ở hệ thi đấu vòng tròn (Round Robin) thì cường số thay đổi được tính cho tất cả các đấu thủ, kể cả khi gặp những đấu thủ mới. Cách tính ở hệ vòng tròn nếu có đấu thủ mới tham dự sẽ khá phức tạp, do đó tôi sẽ trình bày vấn đề này ở phần khác, còn bây giờ ta chỉ xét đến cách tính cường số thay đổi ở trường hợp những ván đấu cùa các đấu thủ đã có cường số với nhau.

Để có thể tính toán đầy đủ cường số thay đổi ở mỗi ván thi đấu ta cần chú ý 4 yếu tố sau:
- Thừa số K (K-factor);
- Điểm ván đấu của kỳ thủ (score);
- Điểm chuẩn của ván đấu (scoring probability), gọi tắt là “điểm chuẩn”;
- Luật 400 điểm (a difference in rating of more than 400 points).

1. Thừa số K (K-factor):
Đây là một thừa số được FIDE quy định dùng để phát triển cường số của đấu thủ theo 3 cấp:
K = 25 dành cho kỳ thủ mới có cường số cho tới khi hoàn thành tối thiểu 30 ván
K = 15 dành cho kỳ thủ có cường số dưới 2400.
K = 10 dành cho kỳ thủ có cường số từ 2400 cho đến khi hoàn thành tối thiểu 30 ván, sau đó giữ nguyên là 10, kể cả khi bị xuống dưới 2400
K là một thành phần không thể thiếu trong công thức tính thay đổi cường số, từ từ các bạn sẽ hiểu cách dùng thừa số K này thông qua các ví dụ bên dưới nhé.

2. Điểm ván đấu của kỳ thủ (score):
Cái này chắc không cần giải thích nhỉ. Ván thắng =1, hoà =½, thua =0.

[bsx]

Bài viết của Tứ Thiên trên vietnamchess.com

3. Điểm chuẩn (scoring probability):
Gọi là điểm chuẩn có thể là chưa chính xác lắm, tuy nhiên thật là khó để tìm ra một từ Việt thích hợp cho chỉ số này.
Ở một ván đấu, thường thì lúc nào cũng có 2 đấu thủ với 2 cường số khác nhau, người có cường số cao hơn sẽ có cơ hội chiến thắng nhiều hơn, nếu cường số bằng nhau thì cơ hội mỗi bên sẽ là 5/5.
Xuất phát từ quan điểm trên, FIDE đã đưa ra một bảng tổng hợp và quy định một cách tương đối rằng: Với mỗi mức độ chênh lệch cường số nhất định giữa 2 đấu thủ thì sẽ có một chuẩn quy định khả năng chiến thắng của cả 2 bên, đại khái theo bảng dưới đây:

Bạn có thể tham khảo bảng (b) trong điều 8.1 ở link này của FIDE hoặc tải về từ kho tài liệu của Vietnamchess tại đây

Ví dụ nếu tôi có cường số là 2500, đấu thủ của tôi là 2400, lệch nhau 100 (chú ý số lệch này nhé).

Chiếu theo bảng 1 bên trên sẽ thấy quy định chuyển đổi 100 điểm lệch cường số cho đấu thủ mạnh là 0,64 và đấu thủ yếu là 0,36. Cặp số này cho biết cơ hội chiến thằng của tôi là 64% và của anh ta là 36%. Nếu như khi thi đấu với anh ta 1 ván mà tôi đạt 0,64 điểm trở lên thì không sao, chứ nếu đạt dưới 0,64 điểm thì cường số của tôi sẽ bị giảm. Còn anh ta thì chỉ cần trên 0,36 là được tăng cường số rồi.

Nghe hơi lạ tai vì làm sao mà đạt 0,64 điểm ở 1 ván được, chỉ có thắng thôi chứ.
Đừng lo bạn ạ! Nếu bạn thi đấu 9 ván với cái yêu cầu phải từ 0,64 trở lên, tức là nếu như 9 đấu thủ của bạn đều thấp hơn bạn trong khoảng 100 điểm cường số thì bạn chỉ cần: 9 x 0,64 = 5,76 = làm tròn thành 6 điểm (làm tròn lên ở mức 0,5 điểm gần nhất, không làm tròn xuống).
Vậy chỉ cần 6 điểm/9 ván trong trường hợp trên thì cường số của bạn an toàn, chẳng những không bị giảm mà còn có thể tăng nữa.

[bsx]

Bài viết của Tứ Thiên trên vietnamchess.com

4. Luật 400 (a difference in rating of more than 400 points):
Cũng theo bảng 1 ở trên ta sẽ thấy nếu 2 đấu thủ có cường số lệch nhau 400 điểm thì cơ hội cho đấu thủ cao là 92% và thấp là 8% (0,92 và 0,08). Lên đến 735 thì đấu thủ mạnh buộc phải thắng, điều này quả là hơi khó cho các đại cao thủ đây, do đó FIDE mới đặt ra điều luật rằng nếu điểm chênh lệch cường số giữa 2 đấu thủ cao hơn 400 thì cũng chỉ tính như ở mức 400 thôi, tức là nếu lệch nhau 500, 600, 1000 v.v… thì cũng theo nguyên tắc 0,92 và 0,08.
Luật 400 điểm này do FIDE quy định áp dụng từ 1/7/2009 (Điều 8.54 gốc của FIDE trong link này).

Như vậy không bao giờ có chuyện một đại tướng đánh với một anh binh nhì mà bắt phải thắng tuyệt đối 1điểm đâu nhé (nhưng hổng thắng coi sao được).
Có nghĩa là nếu như 1 siêu đại kiện tướng có cường số ở mức cao chót vót mà thi đấu với 9 đấu thủ có cường số thấp lè tè thì vẫn được có cửa hoà 1 ván, chỉ cần đạt 8,5 / 9 ván thì cường số không bị làm sao: 0,92 x 9 = 8,28 (làm tròn là 8,5 điểm).

Với điều này thì từ đây các Đại kiện tướng cứ yên tâm mà thi đấu nhé. Các đấu thủ yếu thì cũng chẳng sợ, vì nếu như gặp 9 đại cao thủ có cường số cao hơn bạn quá 400 thì bạn chỉ cần 0,08 x 9 = 0,72, làm tròn thành 1 điểm, tức là bạn sẽ được ghi tên vào lịch sử của mình rồi đó. Nhưng nếu bạn chỉ có 0 điểm và tự an ủi rằng “toàn là cao thủ không à, tôi thua là phải dòi”, tức là bạn chưa có cố gắng lắm đâu, cường số của bạn cũng sẽ bị giảm đó nhe.

Còn 1 trường hợp này nữa cần lưu ý thường gặp trong thi đấu thực tế nè:
Có thể bạn sẽ nói rằng: "Sài gòn lúc này lô-cốt tràn đầy, cầu trời cho ông đại tướng đó kẹt xe đến trễ quá giờ quy định thì ta sẽ thắng, khà khà!".
Đừng vội mừng bạn ơi! Trường hợp này Ban trọng tài sẽ ghi vào bảng điểm là 1F-0F (nếu bạn cầm quân Trắng). Tương đương với "bye" (miễn đấu 1 ván). Bạn sẽ không còn quyền miễn đấu nữa nếu ở giải này có "bye" và cường số thay đổi cũng sẽ không được tính cho cả 2 đấu thủ. Nhưng nếu Ban trọng tài nhắm mắt mà ghi là 1-0 thì bạn sẽ có lãi ngay đấy. Vậy có nên "xi-nhan" trước hoặc nháy mắt với trọng tài trong trường hợp này không nhỉ?

Ở ngoài thực tế, nhiều đấu thủ mạnh thường ngại thi đấu với các đấu thủ có cường số thấp hơn mình vì sợ lỡ có gì thị bị giảm cường số quý giá bao năm dành dụm; Tuy nhiên nếu biết tính toán và thi đấu cho nó ngon lành, khẳng định đẳng cấp đã được công nhận thì sao mà giảm cường số được chứ, FIDE có cho “giảm trừ gia cảnh” chứ bộ. Vậy thì từ nay mỗi đấu thủ giỏi nên in ra cái bảng (b) của FIDE và cho vào bóp (ngoài Bắc gọi là ví); mỗi khi vào giải thì lấy nó ra, làm vài con tính nhỏ và tự tin bước vào cuộc chiến.

“Điểm chuẩn” là một chỉ số khá quan trọng trong hệ thống tính cường số của FIDE, tất cả các chuyên gia, các kỳ thủ đều nên cố ghi nhớ mỗi khi bắt đầu một giải đấu nào đó, tốt nhất là học thuộc lòng như học bảng cửu chương của các cháu Tiểu học vậy.

[bsx]

Một topic hay về bảng elo Kỳ Hội Quán hiện tại do ldtk tức danh thủ Trần Chánh Tâm (chắc là thế phải ko danh thủ ơi :p) giới thiệu.

http://www.thanglongkydao.com/clb-ky...-hoi-quan.html